Duurzame gebiedsexploratie: van exploitatie naar exploratie

Het stedelijk ontwikkelingsproces is een complex proces waarin economische, sociale en fysiekruimtelijke aspecten elkaar continu beïnvloeden. In dit proces spelen verschillende partijen actief een rol. Daarnaast heeft dit proces een grote invloed op de woon- en leefomgeving van bewoners en gebruikers in het gebied dat ontwikkeld wordt.Duurzame gebiedsexploratie staat voor de werkwijze waarin alle belanghebbende partijen, vanaf het begin van het proces, in een dialoog betreffende deze ontwikkeling worden betrokken. In een open en transparant proces wordt het gebied verkend, door middel van de dialoog met alle belanghebbende partijen over de kansen, potenties, behoeften en wensen. Dit leidt tot een evenwichtige afstemming van de ontwikkeling van economische, sociale en fysiek-ruimtelijke waarden op bestaand gebiedskwaliteiten en potenties. De dialoog is het proces waarbinnen alle betrokken partijen met elkaar communiceren (kennen en gekend worden) en onderhandelen over de standpunten (bepalen onderhandelingsruimte) betreffende de ambities voor een gebied. De dialoog levert partijen geen zekerheden in het besluitvormingsproces. Maar maakt wel duidelijk dat er serieus naar ze geluisterd wordt en verschaft inzicht in het afwegingsproces. Om deze reden resulteert de dialoog in meer begrip en vertrouwen betreffende de genomen beslissing. Meer draagvlak voor de plannen en meer vertrouwen en begrip voor elkaars standpunten zijn o.a. meerwaarden van deze benaderingswijze. Het gehele proces van duurzame gebiedsexploratie leidt uiteindelijk tot synergie en een hogere ruimtelijke kwaliteit.Deze benaderingswijze is niet geheel nieuw, maar ontwikkelt zich langzaam en wordt steeds vroeger toegepast in het proces als beproefde werkwijze. Maar deze benaderingswijze, die pleit voor de dialoog, wordt nog niet door iedereen binnen de gemeente omarmd. Het besef van de meerwaarde van deze aanpak is niet bij iedereen aanwezig. De gemeente Eindhoven wil door middel van een theoretische onderbouwing van deze werkwijze het bewustzijn, met betrekking tot de noodzaak om de dialoog aan te gaan met alle belanghebbende partijen vanaf het begin van het proces, vergroten.AanpakAan de hand van verscheidene analyses en literatuuronderzoeken met betrekking tot waarden en ruimtelijke kwaliteit, huidige processen en beleidskaders zijn uitgangspunten geformuleerd voor de (nieuwe) benaderingswijze. De uitgangspunten hebben geleid tot de theoretische onderbouwing van duurzame gebiedsexploratie en het ontwerp van de instrumenten die deze werkwijze in de praktijk ondersteunen. De theoretische onderbouwing en de ondersteunende instrumenten zijn in een workshopmet partijen die betrokken zijn bij het stedelijk ontwikkelingsproces geëvalueerd. Aan de hand van de bevindingen van deze evaluatie is tot een conclusie gekomen en zijn een tiental aanbevelingen geformuleerd.De theoretische onderbouwingDe theoretische onderbouwing van duurzame gebiedsexploratie wordt verwoord in de volgende stelling:"Door het krachtenveld van actoren en factoren dat een rol speelt in het proces van gebiedsontwikkeling vanuit een andere, niet-financiële, invalshoek te benaderen (van exploitatie naar exploratie) en alle partijen vanaf het begin te betrekken in de dialoog (kennen en gekend worden), bereikt men een meer evenwichtige afstemming tussen stedelijke ambities en behoeften en kansen in een gebied enerzijds en tussen de te ontwikkelen economische, fysiek-ruimtelijke en sociale waarden anderzijds.De dialoog geeft vorm aan de zoektocht met alle partijen naar kansen en potenties van een gebied in een open en transparant proces. Via samenwerking aan een evenwichtige afstemming kunnen ontwikkelingen worden samengebracht waardoor synergie ontstaat. Het open en transparante proces leidt tot vertrouwen, met begrip voor elkaars standpunten en draagvlak voor het uiteindelijke plan. Deze synergie, het vertrouwen en het draagvlak vormen de meerwaarde van exploratie ten opzichte van exploitatie."De meerwaarden van duurzame gebiedsexploratie zijn:• Meer draagvlak;• Transparanter en opener proces;• Hoger democratisch gehalte;• Synergie binnen gebiedsontwikkeling/projecten;• Begrip tussen partijen voor elkaars standpunten;• Vertrouwen.Deze stelling is de eerste stap in het bewustwordingsproces om de meerwaarde van duurzame gebiedsexploratie aan te tonen. De theorie kan pas echt getoetst worden (verifiëren), als duurzame gebiedsexploratie in praktijk wordt gebracht en uitgevoerd. Om duurzame gebiedsexploratie uit te kunnen voeren, is een processtructuur opgesteld met twee ondersteunende instrumenten, een waardenkader en participatiekaarten. Alle dragen bij aan het verwezenlijken van duurzame gebiedsexploratie.De instrumentenDe processtructuur brengt de, in het estafettemodel geformaliseerde, manier van werken binnen de dienst Stedelijke Ontwikkeling en Beheer (DSOB) samen met de benaderingswijze van duurzame gebiedsexploratie. Het estafettemodel beschrijft een projectmatige, productgerichte werkwijze. Bij duurzame gebiedsexploratie ligt de nadruk meer op de procesmatige benadering, als gevolg van de dialoog die gevoerd dient te worden gedurende het gehele ontwikkelingsproces. In de processtructuur is de dialoog ingebed in dit proces.De processtructuur beschrijft alle verschillende stappen die plaatsvinden in het stedelijk ontwikkelingsproces. Deze stappen zijn niet per definitie volgtijdelijk. Stedelijke ontwikkelingsprocessen spelen zich gelijkertijd af op stedelijk en gebiedsniveau en zijn continu in ontwikkeling. De processen op stedelijk niveau en gebiedsniveau volgen elkaar dus niet op, maar er vindt een voortdurende wisselwerking tussen niveaus en processtappen plaats. Deze uitwisseling vormt een onderdeel van de dialoog, met name het deel dat zich intern binnen de gemeentelijke organisatie afspeelt.Het waardenkader is een instrument in duurzame gebiedsexploratie, dat dient als hulpmiddel voor het voeren van de dialoog. Het waardenkader is een geordend overzicht van stedelijke aspecten/waarden die zich kunnen voordoen in een gebied met aanvullend een toelichtende begrippenlijst.Het overzicht met alle mogelijk te bespreken aspecten kan structurerend werken voor alle partijen die aan de dialoog deelnemen. Daarnaast biedt het een gemeenschappelijk idioom dat leidt tot een meer eenduidig begrip betreffende de verschillende stedelijke aspecten. Als inventarisatie instrument draagt het bij aan een brede verkenning om alle belangen, behoeften en wensen boven tafel te krijgen. Hierdoor kan beter ingespeeld worden op de mogelijke potenties, kansen en andere initiatieven in een gebied. Deze bredere inventarisatie leidt tot een rijkere beargumentering bij de afweging en meer mogelijkheden tot synergie.De participatiekaarten zijn instrumenten die inzicht geven in het besluitvormingsproces en het niveau van participatie. De kaarten benoemen alle belanghebbende partijen in een gebied en geven voor een bepaalde processtap of onderwerp de participatiegraad per partij aan. De keuze wie, welke participatiegraad wordt toegewezen, kan als eerste stap in de dialoog gemaakt worden. De kaarten geven bewoners en andere partijen duidelijkheid wanneer ze, wat en op welk niveau in te brengen hebben.EvaluatieDe theorie en de instrumenten zijn geëvalueerd in een workshop met deskundigen die direct en indirect bij gebiedsontwikkelingsprocessen betrokken zijn. De participanten zijn enthousiast over duurzame gebiedsexploratie. Van de instrumenten wordt verwacht dat ze een nuttig bijdrage kunnen leveren aan duurzame gebiedsexploratie. Naar aanleiding van enkele algemene opmerkingen en het benoemen van kritische succesfactoren kan tot de conclusie gekomen worden dat men verwacht dat de benaderingswijze van het stedelijke ontwikkelingsproces volgens duurzame gebiedsexploratie met gebruik van de instrumenten leidt tot de verwachte meerwaarden. Het beschrijven van deze benaderingswijze wordt gezien als de eerste stap in het bewustwordingsproces dat, in de huidige complexiteit van stedelijke ontwikkelingen, de noodzaak om de dialoog aan te gaan met alle belanghebbende partijen vanaf het begin van het proces niet meer te ontkennen is.Een belangrijke conclusie is ook dat het succes van deze benadering afhankelijk is van de actieve inzet van de gemeentelijke organisatie, om duurzame gebiedsexploratie daadwerkelijk in de praktijk te brengen.Conclusie en aanbevelingenAls slotconclusie van het onderzoek met betrekking tot duurzame gebiedsexploratie kan geconcludeerd worden dat het een bruikbare werkwijze is om het proces van de dialoog met partijen in stedelijke ontwikkelingen te sturen. Het voeren van de dialoog is niet alleen van belang voor de strategiefase van gebiedsontwikkelingen, maar ook voor de planontwikkeling en de realisatie van specifieke projecten. De uitkomsten van de dialoog geven richting aan alle fasen van het stedelijk ontwikkelingsproces.Om dit proces daadwerkelijk van de grond te krijgen, zal men zich binnen de gemeentelijke organisatie hiervoor hard moeten maken. Met andere woorden, het bestuur en de leiding van de ambtelijke organisatie moeten zich betrokken tonen bij en medeverantwoordelijkheid dragen voor het welslagen van dit proces.Duurzame gebiedsexploratie, tot slot, is geen uitgewerkte werkwijze maar een benaderingswijze waarbij het belang van 'de dialoog met alle partijen vanaf het begin van het proces' benadrukt wordt. De hierboven beschreven instrumenten dienen daarbij als leidraad en hulpmiddel. Er zijn tien aanbevelingen naar voren gekomen uit het onderzoek, om voor duurzame gebiedsexploratie te stap van gedachtegoed naar praktijk te zetten. Deze aanbevelingen hebben zowel betrekking op het inhoudelijke proces van duurzame gebiedsexploratie, als op het bewustwordingsproces en de implementatie binnen de gemeentelijke organisatie. Het is aan de gemeentelijke organisatie om te besluiten wat men met deze handreikingen voor duurzame gebiedsexploratie wil doen.